Тотал назорат — бу тамаки контрабандасига қарши курашиш учун энг кераклиги

Бугунги кунда чакана савдо дўконларида акциз маркалари ва огоҳлантириш ёзувлари бўлмаган тамаки маҳсулотлари учраб туради.

Бундай товарларни гавжум кўчаларда ёки метро бекатлари яқинида сотиб олиш мумкин, бу ерда баъзи кекса аёлларнинг «ёйма расталарида» писта ва сақичлардан ташқари, сигареталар билан алоҳида саватча ҳам бўлади. «Нима учун маркаланмаган?» деб савол берилганда, улар «Тожикистондан бўлгани учун» деб жавоб беришади.

Қабул қилинган барча меъёрий ҳужжатларга ва тамаки маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар ва импорт қилувчиларга қўйиладиган талабларнинг кучайишига қарамай, бозорнинг умумий ҳажмида ноқонуний айланманинг улуши ўсишда давом этмоқда.

Масалан, 2023 йил август ойи охирида Ўзбекистонда «Алкогол ва тамаки маҳсулотларини тарқатиш ва улардан фойдаланишни чеклаш тўғрисида»ги қонун кучга кирди.

Ҳужжат қуйидагиларни тақиқлади:

• сайёр (қўлда, лотокларда, саватчаларда, қўл аравачаларида) савдо қилиш;
• тамаки маҳсулотларини махсус жиҳозланган савдо нуқталаридан ташқарида сотиш;
• тамаки маҳсулотларини маркировкасиз сотиш;
• сигаретларни «доналаб» сотиш;
• 21 ёшга тўлмаган шахсларга тамаки маҳсулотларини сотиш.

Ушбу талабларни бузганлик учун энди товарларни тўлиқ мусодара қилиниши ва 15 миллион сўмгача жарима солиниши мумкин. Умуман олганда, бундай қаттиқ чекловларнинг жорий этилиши кўча савдоси тамаки маҳсулотларининг ноқонуний айланмасини «ривожланишининг» асосий омили эканлиги билан изоҳланиши мумкин.

Биринчи ўринда, иқтисодиёт азоб чекмоқда. Статистика жорий йилнинг январ-сентабр ойларида сигареталар ноқонуний сотилгани сабабли давлат бюджети 600 миллиард сўм кам маблағ олганини кўрсатди. Мамлакат иқтисодиётида тамаки маҳсулотлари контрабандасининг умумий улуши 24,1 фоизни ташкил этди. Ушбу кўрсаткич бўйича Фарғона вилояти (42,8%) ва Тошкент (19,5%) етакчилик қилмоқда.

Давлат божхона қўмитаси маълумотларига кўра, йил бошидан буён Ўзбекистонда тамаки маҳсулотларини ноқонуний олиб киришнинг умумий ҳажми 75,2 миллиард сўмлик 4,7 миллион қадоқни ўз ичига олган 214 та ҳолат кесиб ўтилди.

Ўзбекистонда тамаки маҳсулотларининг яширин бозорига қарши фаол кураш 2020 йил охирида, ҳукумат 2021 йил 1 январдан бошлаб товарларнинг айрим турларини босқичма-босқич маркалаш тизимини жорий этишидан бошланди.

Шундай қилиб, сигарет ишлаб чиқарувчилар ёки импорт қилувчилар ўз маҳсулотларини 2021 йил 1 январдан бошлаб маркалашни бошладилар.

Тамаки маҳсулотларининг қолган турларини, шу жумладан тамакини иситадиган маҳсулотларининг тўлиқ маркалаш 2022-йил 1-октабрдан бошлаб мажбурий бўлди.

Маркалаш — бу нафақат товарларни рақамли ҳисобга олиш, балки, биринчи навбатда, қадоқларда кўрсатилган параметрларнинг мувофиқлиги учун сигареталар сифатини назорат қилиш воситасидир. Масалан, контрабанда қадоқларни текширишда битта сигаретдаги қатрон ва никотин миқдори меъёрдан 2-5 баравар кўп эканлиги аниқланди.

Юқорида айтиб ўтилган қонунда белгиланган чекловлар яққол занжирни яратадиган омиллар билан боғлиқ. Ноқонуний товарларни сотадиган савдо нуқталари аслида контрабандачиларнинг ҳақиқий дистрибюторига айланмоқда. Бу, мантиқан, ўсмирлар орасида чекишнинг кўпайиши учун ҳам «жавобгарликни олиб ташлайди». Чунки контрафактни сотишда ҳеч ким ёш ҳақида сўрамайди ёки ҳужжатларни талаб қилмайди.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, тамаки маҳсулотларининг ноқонуний айланмаси иккита жиддий муаммога олиб келади деган хулосага келишимиз мумкин: бюджетнинг етишмаслиги ва ўспирин чекишининг кўпайиши.

Тамаки бозоридаги танқидий вазият кўрсатиши бўйича, 2 йил давомида мажбурий маркалаш ҳужжатини қабул қилиш кутилган натижаларни бермади.

Муаллиф: Фарҳод Тошпулатов