Алфия Мусина: газланган ичимликларга акциз солиғи — шакарга қарши курашми ёки кулранг импорт учун «яшил чироқ»ми?

Алфия Раҳимовна Мусина, Ўзбекистон алкоголсиз ичимликлар ва шарбат ишлаб чиқарувчилар уюшмаси ижрочи директори, халқаро муносабатлар ва Европа тадқиқотлари фанлари магистри.

Жорий йилнинг ноябр ойида газланган ичимликлар ишлаб чиқарувчилари ҳукуматнинг 2024-йил 1-апрелдан бошлаб ўз таркибида шакар бўлган ичимликлар учун акциз солиғини жорий этиш режалари ҳақида ҳайратда қолишди. Бундай режалар Молия ва Иқтисодиёт вазирлигининг Олий Мажлисга Бюджет мурожаатида келтирилган. Депутатлар, 2024 йил учун Давлат бюджетини ишлаб чиқишларида, ушбу ҳужжатни ҳисобга олиш керак.

Ўзбекистон алкоголсиз ичимликлар ва шарбатлар ишлаб чиқарувчилар ассоциациямиз шакар истеъмолини камайтириш, қандли диабет ва ортиқча вазнга қарши курашишга қаратилган барча ниятларни мамнуният билан қабул қилади. Аммо табиий савол туғилади: нега бундай муҳим ҳужжатни тайёрлашда ва аҳоли саломатлигини яхшилаш бўйича жиддий мақсадларни қўйишда Мурожаатнома муаллифлари соҳа вакиллари билан ҳеч қандай мулоқот ўтказмадилар? На статистика, на бозор ҳажми маълумотлари сўралмаган, тегишли мутахассислар билан маслаҳатлашувлар ўтказилмаган, турли мамлакатлар тажрибаси чуқур ўрганилмаганми?

Ҳеч ким бу масалани тадбиркорлар билан муҳокама қилишни хоҳламади. Шу билан бирга, ширин газланган ичимликлар учун акциз солиғини ўрнатиш шакар истеъмолини камайтирмайди. Аммо бу оғир иқтисодий оқибатларга, нархларнинг кўтарилишига ва кўплаб инвестиция дастурларининг тўхтатилишига олиб келади. Келинг, бир четдан куриб чикамиз:

Ушбу акциз солиғи, соғлом турмуш тарзига аниқ ёрдам берадими?

«Газланган ичимликлар акциз солиғи»га Мурожаатноманинг 43-саҳифадаги иккита хатбоши бағишланган:

«Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг таркибида шакар бўлган салқин ичимликлар ва бошқа турдаги ширинлаштирувчи моддалар учун қўшимча солиқ жорий этиш бўйича тавсиясидан келиб чиқиб, 2024-йил 1-апрелдан бошлаб таркибида шакар бўлган газланган ичимликларга 1 литр учун 500 сўм аксиз солиғи жорий этилади. Мазкур аксиз солиғи бўйича тушумларни тўлиқ ҳажмда Тиббиётни ривожлантириш жамғармасига ўтказиш таклиф этилмоқда.

Таркибида шакар ёки бошқа ширинлаштирувчи моддалар бўлган алкоголсиз ичимликларга солиқ солиш дастлаб Белгия, Финляндия, Франсия, Венгрия, Ирландия, Латвия, Монако, Норвегия, Португалия ва Буюк Британияда жорий қилинган. 2016 йилдан кейин бу амалиёт баъзи бошқа мамлакатларга ҳам тарқалди. Бугунги кунга қадар 50 дан ортиқ мамлакатларда ушбу турдаги ичимликлар учун аксиз солиғи жорий қилинган. Бу солиқ МДҲ давлатлари – Россия Федерацияси, Қирғизистон, Тожикистон ва Озарбайжонда ҳам ундирилади. Европа Иттифоқи мамлакатларида бир литр ичимлик учун солиқ ставкаси 0,07 дан 0,2 еврогача, Россия Федерациясида 7 рубл (ёки 0,07 АҚШ доллари), Украинада 0,1 еврони ташкил қилади.

Келинг, ЖССТ тавсиясида «бошқа турдаги ширинлаштирувчи моддалар» ҳақида бир сўз айтилмаганидан бошлайлик, фақат шакар ҳақида сўз олиб бориляпти. Шакарни меъёридан ортиқ истеъмол қилиш миллат саломатлигига жиддий зарар етказади ва соғлиқни сақлашга юкни оширади. Аммо биздан статистик маълумотлар сўралганда, Ўзбекистонда ширин газланган ичимликлар бозори ривожланиш босқичида эканлигини, аҳоли жон бошига қўшни Қозоғистонникидан икки баравар камлигини кўрсатадиган рақамларни келтирган бўлардик. Ўзбекистонда салқин ичимликлар истеъмоли аҳоли жон бошига 2,8 миллиард литрни, Қозоғистонда эса 3,1 миллиард литрни ташкил этади. Биз 36 миллиондан сал кўпроқмиз, Қозоғистонда эса 19,5 миллион одам бор.

Биз анъанавий равишда чой мамлакатимиз, агар биз аниқ рақамлар билан ишласак, газланган ичимликлар истеъмоли (алкоголсиз ичимликлар) ҳажми (бунга нафақат ширин газланган ичимликлар, балки минерал газланган ва газсиз сув ҳам киради) йилига 2,852 миллиард литр, чой ва қаҳва истеъмоли ҳажми (иссиқ ичимликлар) йилига 6,493 миллиард литрни ташкил қилади.

2017 йилда Ўзбекистонда шакар истеъмоли аҳоли жон бошига 31 кг ни ташкил этди. Шунга қарамай, мамлакатда шакарни истеъмол қилиш таркиби бўйича тадқиқотлар ўтказилмаган, шунинг учун Россия Федерацияси маълумотлари ишлатилган. 2017 йилда шакар ишлаб чиқариш истеъмоли атиги 40,3 фоизни, аҳоли истеъмоли 51,5 фоизни ва экспорт 8,2 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, алкоголсиз ичимликлар саноати шакар айланмасининг атиги 1,5 фоизини ташкил қилади.

Аҳоли асосий шакарни «қошиқдан», қандолат маҳсулотлари, ширинликлар ва қадоқланган шакарда истеъмол қилади. Биз вақти-вақти билан ширин газланган ичимликлар ичамиз. Агар биз миллатнинг соғлиғи ҳақида мақсад сифатида гапирадиган бўлсак, унда умуман шакарни ҳаддан ташқари истеъмол қилишнинг зарари тўғрисида маълумот кампанияларини ўтказиш керак.

Барча газланган ичимликлар нархини ошириш орқали бу мақсадга эришиб бўлмайди. Одамлар чой ва қаҳвага шакар солиб, меъёридан ортиқ ширин қандолат маҳсулотларини истеъмол қилишни тўхтатмайдилар. Ва бу объектив ҳақиқатдир.

ЖССТ шакарни истеъмол қилиш бўйича тавсияси кунига 25-50 грамм. Бу жуда «шакарсиз ҳаёт», лекин биз бунга интилишимиз керак.

Ичимликлар учун унда 5 граммдан кўп бўлмаган миқдорда қолдириш тавсия этилади, бу чой ёки қаҳвага шакар қўймаслик шарти билан бир стакан классик ширин газланган ичимликларга тенг бўлади. Шакар миқдори нолга тенг ёки камайтирилган ичимликлар кўпроқ ичилиши мумкин. Истеъмолчига, соғлиқ билан боғлиқ муаммоларини олдини олиш учун, овқатланишда шакарни тавсия етилган даражага тушириш кераклигини тушунтириш — асосий вазифа. ЖССТ ҳисоботини тўлиқ бу ерда ўқиш ва таҳлил қилиш мумкин.

Газланган шакарли ичимликларимизда шакар миқдори мақбул бўлиши учун ишлаб чиқарувчиларни ичимликларнинг ширинлигини камайтиришга ундаш керак, шунда бу ривожланган мамлакатларда бўлгани каби рақобатдош устунликка айланади.  Акциз солиғини фарқланмасдан ўрнатиш орқали ҳукумат фақат битта нарсага эришади-ишлаб чиқарувчиларга ичимликлардаги шакар миқдорини камайтириш учун ҳеч қандай сабаб бўлмайди, чунки 5 грамм шакар ва 1,5 грамм ва нол шакар учун улар бир хил солиқ тўлайдилар.  Ва аслида, улар фақат битта рақобатбардош устунликка эга бўлишади — истеъмолчини хурсанд қилиш учун ичимликларни ширинроқ қилиш.

Францияда шундай бўлди. 2012 йилда ҳукумат барча ичимликлар учун ягона солиқни ўрнатди ва 2018 йилда дифференциацияни жорий қилди. Шакар қанча кам бўлса, солиқ шунчалик кам бўлади.  Шундай қилиб, саноатни истеъмолчилар учун янги тенденцияни жорий этишга мажбур қилиш, «камроқ шакар, камроқ калория».  Zero sugar ичимликлар истеъмоли ҳозирда бозорнинг ярмидан кўпини ташкил қилади.

Бюджет тузувчилар мурожаат қилган ривожланган мамлакатларда бўлгани қаби

Франция: Шакар миқдори 1 г/100 мл дан кам бўлган ичимликлар учун солиқ литри учун 3,5 эвро сентдан бошланади ва шакар миқдори 11 г/100 мл дан ортиқ бўлган ичимликлар учун литри учун 20 эвро сентгача оширилади. Бундан ташқари, ширинлаштирувчи моддалар учун 3 эвро сент/литр миқдорида ягона тариф мавжуд. Энергетик ичимликлар учун солиқ 2014-йил январ ойида жорий этилган. Чегара қийматлари (кофеин ва таурин миқдори) билан ёндашув қўлланилади, ҳамма учун ягона ставка. Кейинчалик бу солиқ бекор қилинди.  

Буюк Британия:

Ширин ичимликлар солиғи (2018 йил апрел ҳолатига кўра). Ставка:

100 мл учун 8 г дан ортиқ шакар бўлган ичимликлар учун литр учун 0,24 фунт. 100 мл учун 5-8 г ичимликлар учун литр учун 0,18 фунт

Шакар миқдори 5 г дан кам бўлган ичимликлар, шунингдек, тоза мева шарбатлари ва сутга асосланган ичимликлар чиқариб ташланади. Бундай маҳсулотлар печене ва бошқа шу қаби озиқ-овқат маҳсулотларига солиқ солинмайди, гарчи алоҳида ташаббус ишлаб чиқарувчиларни ушбу озиқ-овқат таркибидаги шакар миқдорини ихтиёрий равишда камайтиришга ундайди.

Дания, Ирландия, Норвегия ва Финляндия ортиқча вазнга қарши курашда самарасизлигини баҳолаб, ичимликлардаги шакар солиғини жорий қилди ва кейин бекор қилди. Ва бу тескари жараён, қўшимча тадқиқотлар ва ичимликлардаги шакар тўғрисидаги қонуннинг турли хил такомиллаштирилиши хабарда айтиб ўтилган «кўплаб ривожланган мамлакатларда» содир бўлади ва биз учун бу жуда муҳим ва очиб беради: уларнинг тажрибаларини синчковлик билан ўрганиб чиқиб, биз уларнинг хатоларидан қочишимиз, бюджет пуллари, кичик ва ўрта корхоналар ва иш жойларини сақлаб қолишимиз мумкин.

Украинада кўрсатилган ҳужжатда шакар учун акциз солиғи тўғрисидаги қонун лойиҳаси 2023 йил феврал ойида тақдим этилган, аммо ҳозирги пайтда савол пауза қилинган. Илгари бундай ташаббуслар Олий Рада томонидан ҳам кўриб чиқилган, аммо кейинчалик акциз солиғи жорий этилмаган.

Мексиканинг шакар истеъмоли жуда ҳалокатли бўлган тажрибаси диққатга сазовордир. Мамлакат 2014 йил январ ойида катта семириш инқирозига қарши курашиш учун шакар билан ширин ичимликлар (ССБ) солиғини жорий қилди – аҳолининг 70% дан ортиғи ортиқча вазн ёки семириб кетган. Барча ССБЛАР учун литри учун битта песо ўрнатилди ва шакар, туз ва ёг ъ миқдори юқори бўлган озиқ-овқат маҳсулотларига 8% солиқ солинди. Мексикадаги шакар солиғи 30 000 та кичик озиқ-овқат дўконларини вайрон қилди ва 50 000 та чакана иш ўринларини йўқ қилди. Шу билан бирга, у кунлик алкоголсиз ичимликлар истеъмолини кунига атиги 17 кж (4 калория) га камайтирди – кунлик истеъмолнинг 0,2% дан кам.

Ривожланган мамлакатларга фақат ёндашув сифатида эътибор қаратиш лозим-у эрда ҳақиқатан ҳам амалга оширилаётган чора-тадбирлар ва тарғибот ишлаб чиқарувчилар ва одамларни шакарни камайтиришга ва камроқ истеъмол қилишга мажбур қилади. Нархларни кўтариш улар учун муҳим эмас, чунки турмуш даражаси беқиёс даражада юқори.

Агар акциз солиғи олинса, бизда нима бўлади?

Ширин алкоголсиз ичимликларнинг кичик бозори тезда қулаб тушади. Кичик ишлаб чиқарувчилар зарар кўради ва йирик ўйинчилар инвестиция дастурларини ва янги нол шакар қаторларини минималлаштирадилар. Мамлакат минглаб янги иш ўринларини ҳисобламайди. Бюджетга бир лаҳзалик фойда солиқ йиғишнинг кейинги пасайиши билан жавоб беради. Шарбатлар, нектарлар ва шарбатли ичимликлар ишлаб чиқарадиган ҳар бир кичик хусусий тадбиркор янги солиқ ва истеъмолнинг пасайишига дош беролмайди.

Аммо бошқа томондан, қўшни мамлакатлардан «айланма ёллар орқали» кириб келган ичимликлар мамлакатга оқиб келади, чунки нарх фарқи ҳар доим савдо билан шуғулланадиган одамлар учун катта васвасадир.

Ичимликлар бозорга Афғонистон ва қўшни Қозоғистондан КАМАЗ юк машиналари томонидан олиб келинади, айтганча, уларда ҳам акциз солиғини жорий қилмоқчи бўлишди, аммо барча ижобий ва салбий томонларини кўриб чиқиб, рад этишди

Ҳамкасбим, Қозоғистон алкоголсиз ичимликлар ишлаб чиқарувчилар уюшмаси раҳбари Алия Мамитбаеванинг айтишича, таркибида шакар бўлган алкоголсиз ичимликларга солиқ жорий этилиши саноат корхоналарига салбий та’сир кўрсатади. У тақдим этган ҳисоб-китобларга кўра, ушбу чора жорий этилганидан кейинги биринчи йилда солиқ солинадиган база 131,6 миллиард тенгедан 96,8 миллиард тенгегача камаяди.

Шу билан бирга, фақат саноатнинг ўзида 12,6 мингга яқин иш ўрни, қўшимча равишда турдош тармоқларда 7-10 минг иш ўрни ёпилади.

У давлат томонидан амалга оширилаётган чора-тадбирларнинг самарадорлигини шубҳа остига қўядиган бир қатор тадқиқотларни мисол қилиб келтирди. Хусусан, ЖССТнинг юқумли бўлмаган касалликларнинг олдини олиш бўйича директори доктор Дуглас Бетчернинг тадқиқотига кўра, ичимликларга солиқ солиш юқумли бўлмаган касалликларни назорат қилиш бўйича энг самарали 16 чора-тадбирлар рўйхатига киритилмаган. Мc Кинсей ҳисоботида таъкидланишича, шакарли ширин ичимликларга солиқ солиш семиришга қарши курашда энг кам самарали чоралардан биридир. Россия Олий иқтисодиёт мактаби томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, акциз солиғини жорий этиш сотиш ва бошқа солиқларни йиғишни камайтиради. Бундан ташқари, салбий таъсирлар тўпланади.

Айтмоқчиманки, акциз солиғи каби жиддий чора-тадбирларни амалга оширишда сиз фақат ЖССТнинг чиқарилишини асос қилиб олмайсиз, барча оқибатларни ва ижтимоий ва иқтисодий оқибатларни ҳисоблашингиз керак.

«Кулранг газланган ичимликлар»

Қозоғистонда бўлгани каби, бизда ҳам ушбу соҳада катта миқдордаги кичик ва ўрта бизнес иштирок этмоқда. Ширин газланган ичимликлар, шарбатлар ва шарбатли ичимликлар ишлаб чиқарувчилар мамлакатда 2023 йилга келиб 1021 та корхона мавжуд эди.

Уларнинг аксарияти янги солиқ юкини бажара олмайди ва кулранг майдонга чиқиб, «Пол остидан»маҳсулот сотишга мажбур бўлади. Менимча, солиқ идораси ҳар бир ишлаб чиқарувчига инспекторни тайинлаш учун этарли кучга эга эмас.  Ва кейин биз айнан нимага қарши курашамиз, яъни шакар таркибини назорат қилмаслик бошланади. У камаймайди. Кимёвий бўёқлар ва арзон таъм стабилизаторлари кам бўлмайди. Харажатларни камайтириш учун тадбиркорлар сифатни пасайтира бошлайдилар. Хўш, биз қандай соғлом турмуш тарзи ҳақида гапирамиз?

Мамлакатга кулранг импортни олиб кириш ва шу орқали бошқа мамлакатлар иқтисодиётини қўллаб-қувватлаш анча фойдали бўлади. Бандлик вазирлиги юзлаб қимматли иш ўринларини йўқотишга тайёрми? Мамлакатимизда ҳар бир иш ўз ихтиёри билан, Ўзбекистон фуқароларини нафақат ўз корхоналарида, балки тегишли корхоналарда – логистика, полиграфия, савдо ва бошқа кўплаб соҳаларда ҳам иш билан та’минловчи соҳани ихтиёрий равишда қисқартирмоқдамиз.

Истеъмолчи ушбу аксиз солиғи учун эълон қилинган литри учун 500 сўм эмас, бирламчи ҳисоб-китобларга кўра, дистрибюторлар, чакана савдо шохобчаларидан олинадиган устамалар ва 12 фоиз ҚҚСни ҳисобга олган ҳолда литри учун 750-1000 сўм тўлайди. Газланган ичимликлардаги шакарнинг мамлакат организмидаги улуши жуда оз бўлганлиги сабабли, халқ саломатлигини сақлашда эълон қилинган натижага эришилмайди.

Мақсадга қандай эришиш мумкин?

Буларнинг барчаси мақсаднинг ўзига боғлиқ — миллат саломатлиги ёки истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчилар ҳисобидан бюджетни дарҳол тўлдириш.

Барча йирик ижтимоий йўналтирилган алкоголсиз газланган ичимликлар ишлаб чиқарувчилари соғлом турмуш тарзи учун қатъий туришади. Уларнинг ҳар бири ўз ижтимоий дастурларини амалга оширади — бу спорт, экология, таълим.

Катта ўйинчилар ўз олдиларига шакар миқдори нолга тенг бўлган ичимликлар қаторини яратиш, ҳаддан ташқари ширин маҳсулотлардан воз кечиш тенденциясини белгилаш вазифасини қўймоқдалар ва бу нафақат ичимликлар, балки умуман шакар ва қандолат маҳсулотлари, бу тенденциянинг флагманлари. маҳсулотлардаги паст шакар миқдори рақобатбардош устунликка айланади. Кичик ва ўрта бизнес истеъмолчиларда тўғри овқатланишни назорат қилиш одатини шакллантираётган аксиз солиғи эмас, балки талаб эканлигини кўрганларида уларга эргашади.

Истеъмолчилар учун шакарни ҳаддан ташқари истеъмол қилишнинг зарари тўғрисида самарали маълумот кампанияси зарур. Соғлиқни сақлаш вазирлигининг йирик ишлаб чиқарувчилар билан мулоқоти анча самарали бўлар эди, у эрда улар биргаликда ушбу муаммо бўйича йўл харитасини тузишлари ва қўшма лойиҳаларни амалга оширишлари мумкин эди. Қандли диабетнинг олдини олиш, олдини олиш ва даволашга бағишланган «учинчи сектор» нотижорат ташкилотларининг фаол иши зарур. Бизнинг уюшмамиз уларни кенг қўллаб-қувватлашга тайёр.

Аммо ҳозирча биз давлат идораларининг мулоқотга киришни истамаслигини кўрмоқдамиз. Шундай қилиб, акциз солиғининг мақсади уфққа қарамасдан бюджетдаги бўшлиқни ёпиш деб тахмин қилишим мумкин. Бу ерда ва ҳозир пул олинг, сўнгра солиқлардан маҳрум бўлинг ва акциз солиғини бекор қилинг ёки уни табақалаштиринг, чунки расмийлар тажрибасини тўлиқ ўрганмаган «кўплаб ривожланган мамлакатларда» содир бўлган.

Ҳурматли Жамшид Анварович!  Биз биргаликда ишлашга тайёрмиз. Бизда билим ва рақамлар бор. Биз тўғри қарор қабул қилишга ёрдам берадиган маълумотлар билан ишлаймиз. Эуромонитор томонидан Ўзбекистонда истеъмол таркиби бўйича тадқиқот 2023-йил декабр ойи ўрталарида тақдим этилади, биз релиз беришга тайёрмиз. Биз қонунчилар этишмаётган мутахассислармиз.  Бизнинг мақсадимиз аҳоли ўртасида соғлом одатларни шакллантириш, уларга шакарни ортиқча истеъмол қилишнинг алтернативасини бериш, соғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш, маҳсулот сифатини яхшилаш ва иш ўринлари таклиф қиладиган саноат каби ривожланишдир.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси депутатларига ҳам мурожаат қиламиз: 8 ноябр куни «Ўзбекистон Республикасининг 2024-йилги Давлат бюджети тўғрисида»ги қонун лойиҳаси биринчи ўқишда консептуал жиҳатдан қабул қилинди. Қонун лойиҳасини иккинчи ўқишга тайёрлаш жараёнида мас’ул қўмита зиммасига қонун лойиҳасини мутахассислар ва экспертлар иштирокида муҳокама қилиш, билдирилган фикр-мулоҳазалар ва таклифлар асосида ҳужжатни якунлаш вазифаси юклатилди.

Биз ўша мутахассис ва экспертлармиз ва биз сиздан бизнинг фикримизни инобатга олишингизни сўраймиз. Биз жиддий суҳбатни кутмоқдамиз.